Ένα αρθράκι που έγραψα για το περιοδικό Ψυχοιατροδικαστικής "Άτη"
Η ιδέα πως
σημαντικό ποσοστό των εξεχόντων και κατά τεκμήριο δημιουργικών προσωπικοτήτων
πάσχει από κάποιο είδος ψυχικής διαταραχής φαίνεται να είναι αρκετά διαδεδομένη
και κυρίως ακολουθεί το στερεότυπο της τρελής ιδιοφυίας ή του καταραμένου
καλλιτέχνη. Τα ονόματα των Ludwig van Beethoven, Robert Schumann,
Edgar Allan Poe, Virginia Woolf, Ernest Hemingway,
TS Eliot, Vincent Van Gogh, Edvard Munch, Vaslav
Nijinsky, Γεωργίου Βιζυηνού, Γιαννούλη Χαλεπά,
Miroslav Tichý, Curt Cobain, Amy Winehouse
ανακαλώνται σχετικά αβίαστα ώστε να επιβεβαιώσουν κατά τα φαινόμενα την
πεποίθηση αυτή, παραβλέποντας το γεγονός πως δεν πρόκειται για αντιπροσωπευτικό
δείγμα του πληθυσμού των καλλιτεχνών (η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων
παραμένουν άγνωστοι στο ευρύ κοινό) και όσους
και αν προσθέσομε στη λίστα θα αποτελούν ένα μικρό σχετικά ποσοστό και των
παγκοσμίως αναγνωρισμένων δημιουργών. Εκτός αυτού αρκετές από τις διαγνώσεις που
αφορούν τους αρχαιότερους εξ αυτών είναι μετά θάνατον, βιογραφικές, βασισμένες
σε αβέβαια κριτήρια.
Αυτοπροσωπογραφία, Vincent van Gogh, 1889
Η πεποίθηση
πως οι αποκλίνουσες συμπεριφορές και ικανότητες σχετίζονται με διαταραγμένο
ψυχισμό είναι ήδη ορατή στην αυγή της ιστορίας∙
τόσο οι εξέχουσες σωματικές, νοητικές και καλλιτεχνικές ικανότητες των μυθικών
ηρώων που καταγράφονται στα πρώτα έπη, όσο και ο βάσανος, οι ερινύες, η μήνις,
η μανία, η Ηράκλεια νόσος, προέρχονται από τους θεούς και εικόνες της
συνύπαρξής τους χρησιμοποιούνται σε δραματική αντίθεση από τους ίδιους τους
καλλιτέχνες, όπως στην περίπτωση του Ηρακλή Μαινομένου και του Αίαντα. Και αν
την καλλιτεχνική δημιουργικότητα εμφυσούν κατ’ εξοχήν οι Μούσες η τρέλα μπορεί
να προέρχεται από οποιανδήποτε θεότητα.
Αυτοκτονία του Αίαντα, Αμφορέας της Βουλώνης, Εξηκίας, περ. 530πχ
Την εποχή του Ρομαντισμού ο
συσχετισμός αναζωπυρώθηκε, διαμορφώνοντας ουσιαστικά το σύγχρονο πρότυπο του
«καταραμένου καλλιτέχνη». Ήταν η εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, της
αστυφιλίας, της συστηματικής εκμετάλλευσης της τέχνης, αλλά και της ωχράς
σπειροχαίτης, της κατάχρησης ουσιών , της μποέμικης ζωής. Το στερεότυπο πέρασε
στην σύγχρονη εποχή και άρχισε να θεμελιώνεται επιστημονικά κατά τα τέλη του 20ου
αιώνα μέσα από εργασίες και βιβλία των Nancy Andreasen, Arnold K. Ludwig και Kay
Redfield Jamison. Τον 21ο αιώνα η έρευνα προχωρεί με μία θετική μετανάλυση
επί 13 μελετών συσχέτισης από την Erika Lauronen αλλά και
σοβαρότατη αμφισβήτηση της μεθοδολογίας όλων των προηγηθέντων μελετών από τον Daniel Nettle και την Judith Schlesinger.
Η έρευνα
συνεχίζεται με βελτιωμένη μεθοδολογία και στοχευμένη νευροβιολογική εστίαση.
Όποια ωστόσο και να είναι τα τελικά συμπεράσματα ανακύπτουν νέα ερωτήματα: Πως επιδρά η θεραπεία των ψυχικών διαταραχών στην
καλλιτεχνική δημιουργικότητα; Ποιος αποφασίζει αν η παραγόμενη τέχνη ενός
επεισοδίου ψυχικής διαταραχής είναι ανώτερη ή όχι από εκείνη μιας
φαρμακοεπαγώμενης ύφεσης των συμπτωμάτων; Τα αισθήματα ανηδονίας ή απάθειας που
περιγράφουν πολλοί ψυχικά ασθενείς ως ανεπιθύμητη ενέργεια διαφόρων ψυχιατρικών
φαρμάκων αναστέλλουν την δημιουργικότητα; Οι περισσότερες έρευνες συμφωνούν πως
τα θετικά συμπτώματα θεραπεύονται συχνότερα και με μεγαλύτερη ευχέρεια από τα
αρνητικά, ενδέχεται άρα να εγκαθίσταται ένα αρνητικό ισοζύγιο για την
καλλιτεχνική δημιουργία; Μήπως το θεραπευτικό ανακλαστικό της οικογένειας, του
ιατρικού κόσμου και της συντεταγμένης κοινωνίας θα πρέπει να καταστέλλεται σε
ειδικές περιπτώσεις παραγωγικών καλλιτεχνών και η απόφαση για κλινική παρέμβαση
να λαμβάνεται από κοινού με τον ασθενή;
Η κραυγή της φύσης, Edvard Munch, 1893
Ένας εκ των γνωστότερων
«καταραμένων καλλιτεχνών», ο Edvard Munch, αν
και δέχθηκε να υποστεί μία οκτάμηνη θεραπεία στην κλινική του Dr Daniel Jacobson το 1908, ο οποία βελτίωσε
την υγεία του με αναφερόμενες θετικές επιπτώσεις στην παραγωγικότητά του και
την καριέρα του, έδωσε ωστόσο τη δική του απάντηση: «Ο φόβος της ζωής μου είναι απαραίτητος, όπως και η ασθένειά μου. Δίχως
άγχος και νόσο, είμαι ένα πλοίο χωρίς πηδάλιο. Η τέχνη μου θεμελιώνεται σε ανακλάσεις
της διαφορετικότητάς μου από τους άλλους. Τα βάσανά μου είναι μέρος του εαυτού
μου και της τέχνης μου. Είναι αδιάκριτα από εμένα και η καταστροφή τους θα
κατέστρεφε την τέχνη μου. Θέλω να διατηρήσω αυτά τα βάσανα.».
Προτεινόμενη βιβλιογραφία
Andreasen,
N. C. (1987). Creativity and mental
illness: Prevalence rates in writers and their first-degree relatives. American
Journal of Psychiatry, 144, 1288 –1292.
Andreasen, N. C. (2005). Creating brain: The neuroscience of genius.
Washington, DC: Dana Press. [Reprinted in paperback as The creative brain: The
science of genius. New York: Plume, 2006.]
E. Lauronen, J. Veijola, I. Isohanni, P.B. Jones, P. Nieminen, M. Isohanni.
(2004). Links between creativity and mental disorder. Psychiatry 67, 1,81-98.
Jamison, K. R. (1989). Mood disorders and patterns of creativity in
British writers and artists. Psychiatry, 52, 125–134.
Jamison, K. R. (1993). Touched with fire: Manic-depressive illness and
the artistic temperament. New York: Free Press.
Kaufman, S. B. (2013). The Real Link Between Creativity and Mental
Illness. Scientific American Beautiful Minds Blog
Kottler, J. A. (2006). Divine madness: Ten stories of creative struggle.
San Francisco: Jossey-Bass.
Ludwig, A. M. (1995). The price of greatness: Resolving the creativity
and madness controversy. New York: Guilford Press.
Nettle, D. (2001). Strong imagination: Madness, creativity, and human
nature. New York: Oxford University Press.
Sandblom, P. (1982). Creativity and Disease: How Illness Affects
Literature, Art and Music Philadelphia: George F. Stickley.
Schlesinger, J. (2004). Heroic, not disordered: Creativity and mental
illness revisited. British Journal of Psychiatry, 184, 363–364.
Schlesinger, J. (2009). Creative Mythconceptions: A Closer Look at the
Evidence for the “Mad Genius” Hypothesis. Psychology of Aesthetics, Creativity,
and the Arts. Vol. 3, 2, 62–72
Sussman, Α. (2007). Mental Illness and Creativity: A Neurological View of the
“Tortured Artist”. Stanford Journal of Neuroscience. Vol. 1, 1, 21-24
