Οι ωραίες αρχαίες κόρες!

Σε οικοδομική επιγραφή του Ερεχθείου ονομάζονται απλώς "Κόρες", ενώ η ονομασία Καρυάτιδες δόθηκε σε μεταγενέστερα χρόνια. Ο Ρωμαίος αρχιτέκτονας Βιτρούβιος είπε ότι οι γιαγιάδες τους ήταν οι γυναίκες των λακωνικών Καρυών που μήδισαν στους Περσικούς Πολέμους, αλλά μπορεί να είναι και οι Λακώνισσες παρθένες χορεύτριες που χόρευαν, με καλάθια στο κεφάλι, προς τιμήν της Καρυάτιδας Αρτέμιδος.

Όπως αναφέρει η ιστοσελίδα του Ερεχθείου, οι Καρυάτιδες είναι "Έξι κόρες σε διάταξη σχήματος Π, πατούν σε ένα πόδιον ύψους 1.77 μ. και στηρίζουν την οροφή της πρόστασης με το κεφάλι τους, μέσω ενός αρχιτεκτονικού μέλους που μοιάζει με καλαθόσχημο κιονόκρανο στολισμένο με ωά (αυγά)."
 

Λειτουργούσαν, δηλαδή, σαν κίονες στην ιερότερη περιοχή της Ακρόπολης, το Ερέχθειο.

Carl Friedrich Werner (1808-1894),

"View of the Porch of the Caryatids on the Erectheion" (1877)

Οι έξι κόρες έχουν λυγισμένο το ένα πόδι, αυτό προς τον κεντρικό άξονα (ή πιο απλά οι τρεις αριστερές το δεξί πόδι και οι τρεις δεξιές το αριστερό πόδι). Φορούν ένα δωρικό πέπλο που σχηματίζει πτυχές ανάμεσα στα στήθη και καθώς κυλά προς τα πόδια.
 

Σκαλισμένες σε πεντελικό μάρμαρο όλες φέρουν την ίδια ενδυμασία και την ίδια κόμμωση. Από αυτές οι τέσσερις είναι τοποθετημένες στο μπροστινό μέρος ενώ μία στέκεται σε κάθε στενή πλευρά. Το ένδυμα τους είναι ο δωρικός πέπλος και ένα μικρό ιμάτιο που πέφτει στη ράχη. Τα μαλλιά τους δημιουργούν βοστρύχους οι οποίοι ενώνονται σε δύο χοντρές πλεξούδες που σταυρώνουν στο πίσω μέρος.

Οι βραχίονες λείπουν από όλες. Σύμφωνα με ρωμαϊκά αντίγραφα στο Τίβολι το ένα χέρι κρατούσε την άκρη του ρούχου και το άλλο μια φιάλη.

Φιλοτεχνήθηκαν από το γλύπτη Αλκαμένη ή, σύμφωνα με άλλους, από το γλύπτη Καλλίμαχο ή από τον αρχιτέκτονα Μνησικλή.  

 
Λόγο για Καρυάτιδες κάνει ο Ρωμαίος αρχιτέκτων Βιτρούβιος (περ. 80-15 π.Χ.), στην πραγματεία του Περί Αρχιτεκτονικής, συνδέοντάς τες με την πόλη Καρυές στη Λακωνία και τον μηδισμό της κατά τους περσικούς πολέμους (490-480 π.Χ.). Ως τιμωρία οι Ελληνες σκότωσαν τους άνδρες, κατέστρεψαν την πόλη και υποδούλωσαν τις γυναίκες της, υποχρεώνοντάς τες στο εξής να φέρουν συνεχώς το βάρος των ενδυμάτων και κοσμημάτων τους. Οι αρχιτέκτονες της εποχής –σύμφωνα πάντα με τον Βιτρούβιο– μιμήθηκαν αυτές τις Καρυάτιδες με γυναικεία αγάλματα σε ρόλο κιόνων.

Οι Καρυάτιδες κατά Βιτρούβιο παραμένουν ένα δυσερμήνευτο θέμα, πόσο μάλλον που ο Ξενοφών (περ. 427-355 π.Χ.) μας παραδίδει στα Ελληνικά ότι οι Καρυές δεν καταστράφηκαν συνολικά από τους Ελληνες λόγω του μηδισμού τους, αλλά από τους Σπαρτιάτες επειδή συμμάχησαν με τους Θηβαίους.

Από την άλλη μεριά, ο Λουκιανός (περ. 120 - 180/192 μ.Χ.) στο Περί ορχήσεως κάνει λόγο για καρυώτικο χορό, που χόρευαν οι κόρες από τις Καρυές, προς τιμήν της θεάς Αρτεμης με κομψές κινήσεις και κάνιστρα στο κεφάλι.

Τέλος, ο Αθήναιος (τέλη 2ου / αρχές 3ου αι. μ.Χ.) στους Δειπνοσοφιστές αναφέρει ότι ο Ευκράτης ο Κόρυδος, πίνοντας στο σπίτι κάποιου που ήταν ετοιμόρροπο, είπε: "Εδώ πρέπει κανείς να δειπνεί στηρίζοντας με το αριστερό χέρι τη στέγη, όπως οι Καρυάτιδες".

Ο ναός πυρπολήθηκε πολλές φορές και πολλές φορές ανοικοδομήθηκε, ώσπου τον 6 μ.Χ. αιώνα μετατράπηκε σε χριστιανικό ναό. Όταν η Ακρόπολη έγινε τουρκικό φρούριο, χρησιμοποιήθηκε ως κατάλυμα από τον Τούρκο διοικητή της φρουράς, για να έχει μέσα το χαρέμι του. Όταν η Ελλάδα ελευθερώθηκε το Ερέχθειο πήρε και πάλι την αρχική του μορφή. 

Τα  πέντε αγάλματα των Καρυάτιδων σήμερα βρίσκονται στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης, ενώ η έκτη Καρυάτιδα, η οποία είχε απαχθεί από το λόρδο Έλγιν το 1801, βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο.  Στη θέση τους έχουν τοποθετηθεί αντίγραφα από χυτό υλικό.

Αρκετοί ποιητές εμπνευσμένοι από την απουσία της κλεμμένης Καρυάτιδας, από τη μοναξιά που νιώθει εκεί στα ξένα, αλλά και αγανακτισμένοι για το τι γυρεύει στη Γηραιά Αλβιώνα μια Ελληνίδα Κόρη-και τόσα μάρμαρα από τον Παρθενώνα-,γράφουν:

Ο Λόρδος Βύρων στο ποίημά του "Η κατάρα της Αθηνάς" παριστάνει την Παλλάδα να αναφωνεί τα παρακάτω λόγια :

"O Αλλάριχος κι ο Ελγίνος μ' έχουν άγρια συλήσει.....

Ο Αλλάριχος τα πάντα είχε αγρίως καταστρέψει

με το δίκιο του πολέμου.

Μα ο Ελγίνος για να κλέψη

όσα οι βάρβαροι αφήσαν, που απ΄ ό,τι εκείνος

είναι βάρβαρος , εκείνοι ήτανε πιο λίγο

Γιατί τόκανε ο Eλγίνος ;"

Η ΞΕΝΙΤΕΜΕΝΗ

Όταν την πήρε μ’ απονιά
Καταραμένου Φράγκου χέρι,
Μαρμαρωμένη μορφονιά
Για να την πάη σ’ άλλα μέρη.

Πήραν ζωήν ανθρωπινή
Τα μαρμαρόπλαστά της στήθια,
Κ’ εξέχυσαν καϋμού φωνή
Σαν να ζητούσανε βοήθεια.

Κ’ η άλλαις αδερφαίς εκεί
Ζωντανεμέναις απ’ τη λύπη
Με μια φωνή σπαρακτική
Κράζαν εκείνη που ταις λείπει.

Και τώρ’ αν έρθη με το καλό
Εις την πατρίδα της και πάλι
Κι’ από του Φαλήρου το γιαλό
Δη την Αθήνα να προβάλη,

Τα δυο της μάτια τα σβυστά
Άμα το φως της αντικρύσουν,
Εις την Ακρόπολι’ μπροστά
Ζωή θα πάρουν, θα δακρύσουν.

Κι’ όλη η μαρμάρινη γενιά
Απ’ τη χαρά ζωντανεμένη
Θα κράξη: «Έλα μορφονιά!
Καλώς την την Ξενιτεμένη!

 Γεώργιος Δροσίνης

Καρυάτιδες

Μπροστὰ στὶς Καρυάτιδες, τὶς μαρμαρένιες κόρες,
σταθήκαμε θαυμάζοντας κι οἱ δυό μας ὧρες κι ὦρες.
Ἀκίνητα τὰ μάτια σου ἔδειχναν κάποια λύπη
γιὰ κείνη ποὺ μᾶς ἔκλεψαν κι ἀπὸ τὶς ἄλλες λείπει,

στὴ ξενιτιά, στὴν σκοτεινιά, στὰ πέρατα τοῦ κόσμου.
Μὰ ἐγὼ τὶς ἔβρισκα σωστές, ὅλες σωστὲς ἐμπρός μου
κι ἔλεγα πὼς θὰ γύρισε κι ἐκείνη ἀπὸ τὰ ξένα
γιατὶ μετροῦσα, ἀγάπη μου, μαζὶ μ᾿ αὐτὲς καὶ σένα.

Ιωάννης Πολέμης

Βρετανικό Μουσείο (Ελγίνου μάρμαρα)

Στην ψυχρή του Μουσείου αίθουσα

την κλεμμένη, ωραία, κοιτώ

μοναχή Καρυάτιδα.

Το σκοτεινό γλυκύ της βλέμμα

επίμονα εστραμμένο έχει

στο σφριγηλό του Διονύσου σώμα

(σε στάση ηδυπαθείας σμιλευμένο)

που δυο βήματα μόνον απέχει.

Το βλέμμα το δικό του έχει πέσει

στη δυνατή της κόρης μέση.

Πολυετές ειδύλλιον υποπτεύομαι

τους δυο αυτούς να 'χει ενώσει.

Κι έτσι, όταν το βράδυ ή αίθουσα αδειάζει

απ' τούς πολλούς, τούς θορυβώδεις επισκέπτες,

τον Διόνυσο φαντάζομαι

προσεκτικά απ’ τη θέση του να εγείρεται

των διπλανών γλυπτών και αγαλμάτων

την υποψία μην κινήσει,

κι όλος παλμό να σύρεται

τη συστολή τής Καρυάτιδας

με οίνον και με χάδια να λυγίσει.

Δεν αποκλείεται όμως έξω να 'χω πέσει.

Μιαν άλλη σχέση ίσως να τούς δένει

πιο δυνατή, πιο πονεμένη:

Τις χειμωνιάτινες βραδιές

και τις εξαίσιες του Αυγούστου νύχτες

τούς βλέπω,

απ' τα ψηλά να κατεβαίνουν βάθρα τους,

της μέρας αποβάλλοντας το τυπικό τους

με νοσταλγίας στεναγμούς και δάκρυα

τους Παρθενώνες και τα Ερεχθεία που στερήθηκαν

στη μνήμη τους με πάθος ν’ ανεγείρουν.

Κική Δημουλά, από την ποιητική συλλογή Έρεβος (1956)

Και ο Νίκος Παπάζογλου τραγουδά:

“Καρυάτιδα”

Στίχοι, μουσική, ερμηνεία: Νίκος Παπάζογλου

Είμαι ερωτευμένος,
δε μ’ ενδιαφέρει ό,τι κι αν πουν,
με μια απ’ τις Καρυάτιδες,
με μια απ’ αυτές που λείπουν.

Είν’ όμορφη και λυγερή
με νάζια και καπρίτσια
και όλα τ’ άλλα δύσκολα
που έχουν τα κορίτσια.

Μαθαίνω πως απόχτησε
περίεργες συνήθειες
πως με τις ώρες παρατηρεί
τον ουρανό τις νύχτες.

Ποτές μου δεν την έχω δει
ούτε κι αυτή με ξέρει,
μα σίγουρα πολύ συχνά
κοιτάμε το ίδιο αστέρι!

Όταν ο Νίκος Καζαντζάκης επισκέφθηκε το Βρετανικό Μουσείο το 1939, δεν έκρυψε το συναίσθημα που ένιωσε: "τα Μάρμαρα, κι οι μορφές που απεικονίζονταν, έδειχναν φυλακισμένα". 

 Σήμερα, τόσα χρόνια μετά, τα Μάρμαρα του Παρθενώνα έχουν αναχθεί σε διεθνές πολιτικό ζήτημα, ενώ διεθνείς καμπάνιες και συλλογή υπογραφών για την επιστροφή των μαρμάρων του Παρθενώνα έχουν ξεκινήσει εδώ και καιρό.

I AM GREEK AND I WANT TO GO HOME   

http://www.youtube.com/watch?v=SBmO6XX2GYI

Εκδήλωση διαμαρτυρίας για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα (Ιούνιος 2014)

Έγινε στο Λονδίνο και ξεπέρασε, τουλάχιστον ως ιδέα, κάθε προηγούμενη εκδήλωση διαμαρτυρίας. Η διεθνούς φήμης σοπράνο Σόνια Θεοδωρίδου συνοδευόμενη από έξι Ελληνίδες ντυμένες στα λευκά, ως άλλες Καρυάτιδες, μπήκαν στο Βρετανικό μουσείο αναζητώντας την χαμένη «αδερφή τους». Μαζί τους ο διεθνούς φήμης μαέστρος Θεόδωρος Ορφανίδης και ο συνθέτης Παντελής Παυλίδης.

http://www.youtube.com/watch?v=qvVLrWI97K4

"Μπροστά στις καλά κλεισμένες πόρτες
Δίπλα σε ποτάμι λήθης, πηγαίνει το αρχαίο τραγούδι.
Ένα φως μακρινό στοχάζεται
Σαν μέσα από ουρανό..." 

Luis Cernuda

Ίσως πολλοί δεν το γνωρίζουν, αλλά υπάρχουν και άλλες  Καρυάτιδες στην Ελλάδα:

Οι Καρυάτιδες στον Θησαυρό των Σιφνίων στους Δελφούς, όπου παρεμπιπτόντως συνυπάρχουν με Σφίγγες, η ζωφόρος του οποίου είναι συνεχής κατά το πρότυπο αυτής της Περσέπολης και η εικονογραφία της ταιριάζει στον εορτασμό των Ελληνικών νικών κατά των Περσών. Αυτές είναι πρόδρομες μορφές των Καρυάτιδων του Ερεχθείου.

Τμήμα Καρυάτιδας από το θησαυρό των Σιφνίων στους Δελφούς, του 6ου αιώνα π.Χ.

Εκτός Ελλάδας όμως, σε Μουσεία του εξωτερικού βρίσκονται κι άλλες κλεμμένες Καρυάτιδες!

Αυτά είναι τα περίφημα αγάλματα, που έχουν χαρακτηριστεί ως οι "Καρυάτιδες της Θεσσαλονίκης", οι "Μαγεμένες". Υφαρπάχθηκαν πριν από ενάμιση αιώνα και μεταφέρθηκαν στο Μουσείο του Λούβρου.

Στην Ελευσίνα το 1676 χωρικοί εντόπισαν ένα μαρμάρινο άγαλμα. Είχε τη μορφή μιας λυγερόκορμης γυναίκας και το κεφάλι της κοσμούσε μία κίστη, ένα κυλινδρικό κουτί με γιρλάντες και στάχυα για στολίδια. Οι χωρικοί δεν το πείραξαν, πεπεισμένοι ότι μία ανώτερη δύναμη είχε φέρει το άγαλμα εκεί. Με τα χρόνια, η Καρυάτιδα συνδέθηκε με τις λαϊκές δοξασίες και έγινε η προστάτιδα των καλλιεργειών τους....

                                     Η Καρυάτιδα της Ελευσίνας, σχέδιο του John Flaxman, 1803...

Όμως η Καρυάτιδα της Ελευσίνας κλάπηκε από τον Βρετανό Έντουαρντ Κλαρκ, ο οποίος κατηγορούσε τον Έλγιν για λεηλασία του Παρθενώνα...!

Το πλοίο βούλιαξε λίγο πριν φτάσει στον προορισμό του και η Καρυάτιδα έμεινε στο βυθό της θάλασσας για δύο χρόνια. Κατάφεραν να την ανασύρουν την 1η Ιουλίου του 1803 και την τοποθέτησαν στη βιβλιοθήκη του Κέιμπριτζ. Για την προσφορά του, ο Κλαρκ κέρδισε τον τίτλο του "Doctor of Laws" και το όνομά του χαράχτηκε στη βάση του αγάλματος....

                                                                             

Η δεύτερη Καρυάτιδα της Ελευσίνας, που ανασκάφηκε το 1892, εκτίθεται στο Μουσείο της Ελευσίνας σε άριστη κατάσταση. Η "Κιστοφόρος Κόρη", όπως είναι γνωστή η Καρυάτιδα του ελληνικού μουσείου, φέρει στην κεφαλή της την κίστη, ένα κιβώτιο κυλινδρικού σχήματος που χρησίμευε για τη φύλαξη τροφών και το οποίο κρατούσαν στις μυστηριακές λατρείες, όπως αυτές των Ελευσινίων, οι κιστοφόροι.

Συχνά, στοιχεία απομίμησης των Καρυάτιδων βρίσκουμε στον Μανιερισμό, καλλιτεχνική ροή του 16ου αιώνα.

Καρυάτιδες στην Πύλη του παλατιού  Palais Pallavicini στην Βιέννη.

Πολύ νεότερες και λίγο λαϊκές, μα όμορφες κι αυτές, περνάνε τον καιρό τους στηρίζοντας τη δική τους οροφή στο υπέροχο σπίτι στην οδό Ασωμάτων 45. 

Τις ζωγράφισε με τον δικό του μοναδικό τρόπο ο Γιάννης Τσαρούχης 

και φωτογράφισε ο Ελβετός φωτογράφος  Ανρί Καρτιέ- Μπρεσόν.

 

Στις μέρες μας, θυμηθήκαμε ξανά τις Καρυάτιδες με αφορμή τον τάφο της Αμφίπολης. Η  αποκάλυψη των ολόσωμων Καρυάτιδων εξαιρετικής τέχνης, οι οποίες βρέθηκαν στον δεύτερο προθάλαμο του ταφικού μνημείου να φυλάσσουν καλά κρυμμένα μυστικά για 2.300 χρόνια, προκαλεί δέος!

Αναδυόμενα τεκμήρια από το βάθος της Γης, κρυμμένα αιώνες, για τη μεγάλη Τέχνη του παρελθόντος… 
Ας τα σεβαστούμε, γιατί μοναχά η Τέχνη εκείνη μαζί με τον Έρωτα, κρίνει την αντοχή μας στο κοινό ταξίδι προς τη σκόνη των άστρων…