"Σας απαγορεύω να μου τηλεοράζεστε τα έργα μου…"

Αυτά είναι τα εξαιρετικά λόγια, ενός ανατρεπτικού  και χειμαρρώδη λογοτέχνη!

Κάτι τα "τρελά νερά" της Χαλκίδας όπου γεννήθηκε, 

κάτι ο ιδιόρρυθμος χαρακτήρας του, κάτι τα χρόνια που του έλαχαν, δημιούργησαν μια προσωπικότητα ικανή όχι μόνο να εισάγει υπερρεαλιστικά στοιχεία στη λογοτεχνία μας, αλλά και να βιώνει την πραγματικότητα με έναν ανάλογο τρόπο.

Πρόκειται για την πολυδιάστατη φυσιογνωμία των Ελληνικών Γραμμάτων που ασχολήθηκε με όλα σχεδόν τα είδη του γραφτού λόγου: διήγημα, νουβέλα, ποίηση, μυθιστόρημα, ιστορικό δοκίμιο, θέατρο, Καραγκιόζη, σχολιογραφία κ.λ.π., για τον Έλληνα λογοτέχνη με το ανήσυχο και δημιουργικό πνεύμα, με την αχαλίνωτη φαντασία, για τον Γιάννη Σκαρίμπα, που σαν χθες, 21 Γενάρη, έφυγε το 1984.

Ο Γιάννης Σκαρίμπας σε νεανική φωτογραφία

Ο Γιάννης Σκαρίμπας ήταν γόνος ιστορικής οικογένειας από την Φωκίδα, αφού ο πατέρας του, Ευθύμιος Σκαρίμπας, ήταν απόγονος αγωνιστών της Επανάστασης του 1821.

Τα αυτοβιογραφικά του σημειώματα αλληλοαναιρούνται ως προς τις πληροφορίες γύρω από τον τόπο και το χρόνο γέννησής του. Βάσει ερευνών, λοιπόν, μετά το θάνατο του λογοτέχνη,  ο Γιάννης Σκαρίμπας γεννήθηκε το 1893 στο Αίγιο της Αχαΐας. 

 Ο πατέρας του ήταν πληβείος, η μητέρα του όμως καταγόταν από αρχοντική γενιά και ήταν μορφωμένη. Είχε μια μικρότερη αδερφή την Καλλιόπη  που ασχολήθηκε με την ποίηση. 

Το 1906 αποφοίτησε από το αλληλοδιδακτικό Δημοτικό σχολείο της Ιτέας. Μετά από παρακίνηση του δασκάλου του, λόγω των υψηλών επιδόσεών του, ο μικρός Γιάννης γράφτηκε στο Ελληνικό Σχολείο του Αιγίου, όπου ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του (τέλειωσε το 1908) και παράλληλα πήρε πτυχίο από τη μέση δασική σχολή της πόλης.

Εργάστηκε ως διευθυντής λογιστηρίου στο υποκατάστημα της γερμανικής εταιρείας "Singer" στην Πάτρα, το 1913 στρατεύτηκε για να πολεμήσει στον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο, όπου πήρε το βαθμό του δεκανέα,  ενώ  μετά την έκρηξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου το τάγμα του  μεταφέρθηκε στο μακεδονικό μέτωπο. Εκεί διακρίθηκε και παρασημοφορήθηκε για ένα τραύμα στο σβέρκο. 

Το 1919 τοποθετήθηκε στο τελωνείο της Χαλκίδας και γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τον ίδιο χρόνο παντρεύτηκε την Ελένη Κεφαλινίτη, με την οποία απέκτησε πέντε παιδιά,  και μετά το γάμο του αποσπάστηκε στο τότε νεοσύστατο τελωνείο της Ερέτριας, όπου έμεινε ως το 1922.

Η συνειδητή του ενασχόληση με τη λογοτεχνία χρονολογείται από την επιστροφή του στη Χαλκίδα. Τότε μελέτησε νεοελληνική ποίηση και δημοτικό τραγούδι, καθώς επίσης έργα των Έντγκαρ Άλαν Πόε, Κνουτ Χάμσουν, Μιγκέλ ντε Θερβάντες, Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, Χένρικ Ίψεν και Όσκαρ Ουάιλντ, που επηρέασαν το έργο του.

Στα γράμματα εμφανίστηκε κατά τη δεκαετία του 1910 με ποιήματα και πεζά που δημοσίευσε σε διάφορα περιοδικά της Αθήνας και στις εφημερίδες Εύριπος και Εύβοια της Χαλκίδας, χρησιμοποιώντας το ψευδώνυμο Κάλλις Εσπερινός.

Όμως, η πρώτη επίσημη εμφάνισή του στη λογοτεχνία σημειώθηκε το 1929 με τη δημοσίευση του διηγήματός του "Στις πετροκολόνες στο λιμάνι" και τη βράβευσή του στον πανελλήνιο διαγωνισμό διηγήματος του περιοδικού του Κώστα Μπαστιά "Ελληνικά Γράμματα" για το έργο του "Καπετάν Σουρμελής ο Στουραΐτης", που έγινε δεκτό με ενθουσιασμό από την κριτική επιτροπή (Μπαστιάς, Φώτης Κόντογλου, Κώστας Καρθαίος και Λέων Κουκούλας). 

Το 1930 εξέδωσε την πρώτη συλλογή διηγημάτων του με τίτλο "Καϋμοί στο Γρυπονήσι". Στροφή στην μέχρι τότε πορεία του αποτέλεσε το επόμενο έργο που εξέδωσε (1932) με τίτλο "Το θείο Τραγί" με εμφανείς επιρροές από το γαλλικό σουρεαλισμό. Ακολούθησε ο "Μαριάμπας" που αντιμετωπίστηκε από την κριτική ως αριστούργημα και το 1938 τυπώθηκε η πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο "Ουλαλούμ". Κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου δημοσίευσε άρθρα στην εφημερίδα της Χαλκίδας "Εύριπος" και στράφηκε με ενδιαφέρον προς το ελληνικό θέατρο σκιών. Στη γερμανική κατοχή κινδύνευσε να πεθάνει από την πείνα και το 1942 σημειώθηκε η πολύκροτη δίκη που κίνησε εναντίον του Αργύρη Βαλσαμά για συκοφαντική δυσφήμηση, καθώς ο τελευταίος είχε ισχυρισθεί πως το θεατρικό έργο του Σκαρίμπα "Η γυναίκα του Καίσαρος" ήταν αποτέλεσμα αντιγραφής από το έργο του Σόμμερσετ Μωμ "Το βαμμένο πέπλο".

Στρατεύτηκε στο ΕΑΜ, ωστόσο δε διώχτηκε ούτε εξορίστηκε και το 1945 κυκλοφόρησε τη βραχύβια εφημερίδα "Λευτεριά".   Η συγγραφική και εκδοτική του δραστηριότητα συνεχίστηκε ως τα τελευταία χρόνια της ζωής του με ποιήματα, μυθιστορήματα, διηγήματα, θεατρικά έργα, δοκίμια και μελέτες. Τιμήθηκε από την Εταιρεία Ευβοϊκών Σπουδών (1964) και το Δήμο Χαλκιδέων (1978), καθώς και με το Α΄ Κρατικό Βραβείο Πεζογραφίας για το βιβλίο του "Φυγή προς τα Εμπρός".

Ο μπαρμπα-Γιάννης Σκαρίμπας, όπως ήταν γνωστός στους φίλους του, έζησε όλη του τη ζωή στη Χαλκίδα και ταξίδεψε ελάχιστα, αλλά το μυαλό του έφευγε και η ψυχή του δεν βολευόταν πουθενά…

 

Πέθανε στην τελευταία κατοικία του  στη Χαλκίδα. 

Ο τάφος του και λεπτομέρεια με τους στίχους που είναι γραμμένοι πάνω του. 

 

Οι συντοπίτες του, που τον γνώρισαν και τον αγάπησαν, δύο μήνες μετά το θάνατό του (1984) ίδρυσαν τον Πολιτιστικό Σύλλογο «Φίλοι του Σκαρίμπα» τιμώντας μέχρι σήμερα τη μνήμη του. Δημιούργησαν, ακόμη, με τη βοήθεια του δήμου «Mουσείο Σκαρίμπα» (Kακαρά 3, Xαλκίδα), όπου στεγάζονται τα περισσότερα αντικείμενα της προσωπικής του ζωής, οι εκδόσεις όλων των βιβλίων του, ό,τι γράφτηκε γι’ αυτόν από πνευματικούς ανθρώπους, οι φιγούρες του Kαραγκιόζη που έφτιαχνε και γενικά ό,τι έχει σχέση με τον ίδιο και το έργο του.

Ο Γιάννης Σκαρίμπας τοποθετείται χρονικά στη γενιά του τριάντα, αποτελεί ωστόσο μια μοναχική περίπτωση και αγνοήθηκε για πολλά χρόνια από τη φιλολογική επιστήμη στην Ελλάδα. «Η πεζογραφική παραγωγή του χαρακτηρίζεται από την αναγωγή της γλώσσας σε κυρίαρχο στοιχείο της, μέσω της συστηματικής εξάρθρωσής της (τεχνική που παραπέμπει στο σουρεαλισμό) και την τοποθέτηση της πλοκής στο επίπεδο του προσχήματος, ενώ παράλληλα και συμπληρωματικά στην πρωτοποριακή γραφή του κινείται και το ποιητικό του έργο. Ο Σκαρίμπας υπήρξε ένας από τους εισηγητές του παράδοξου στο χώρο της νεοελληνικής λογοτεχνίας αλλά και του θεάτρου.

 

«Πολλοί μελετητές τον θεωρούν ως τον πρώτο έλληνα θεατρικό συγγραφέα του παραλόγου», μας αναφέρει η  Κωστίου Κατερίνα ("Σκαρίμπας Γιάννης", Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό 9α. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1988), ενώ συμπληρώνει: «Το παιχνίδι, που υπερτερεί στη γραφή του, βρίσκει μεγάλη ανταπόκριση στους νέους».

Πράγματι, «το πρωτότυπο ύφος του, η εκρηκτική του γλώσσα  και οι πλούσιες εικόνες του μοιάζουν με λαϊκές ζωγραφιές». Δεν ήταν κοινωνική ή πολιτική η μορφή της Σκαριμπικής ποίησης. Ήταν απλώς τραγούδι. Ελεγειακό ή ερωτικό. Έτσι καθιερώθηκε από την πρώτη του κιόλας εμφάνιση σαν συγγραφέας με δικό του προσωπικό ύφος, το περίφημο «α-λα-Σκαρίμπα» ύφος, όπως το αποκάλεσε τότε ο Κόντογλου αλλά και άλλοι μετέπειτα μελετητές του. 

Η εργογραφία του:
            Ό Καπετάν Σουρμελής ό Στουραίτης, διηγήματα (1930)

Καϋμοί στο Γριπονήσι, διηγήματα (1930)
Το θείο τραγί, διηγήματα (1933)

Μαριάμπας, μυθιστόρημα (1935)

Ουλαλούμ, ποιήματα (1936)

Το σόλο του Φίγκαρω, μυθιστόρημα (1939)

Εαυτούληδες, ποιήματα (1952)

Ο ήχος του κώδωνος, θέατρο (1951)

Το Βατερλώ δύο γελοίων, μυθιστόρημα (1959)

Η μαθητευομένη των τακουνιών, τρεις νουβέλες (1961)

Βοϊδάγγελοι, ποιήματα (1968)

Άπαντες στίχοι, ποιήματα (1970)

Το ’21 και η αλήθεια, Η τράπουλα και Οι γαλατάδες, ιστορικά δοκίμια (1971–1977)

Το ’21 και ή αριστοκρατία του, ιστορικό δοκίμιο (1978)

Ο σεβαλιέ σερβάν της Κυρίας, θέατρο (1971)

Η περίπολος Ζ΄, διήγημα,χρονικό από τον Α΄Παγκόσμιο πόλεμο (1972)

Τυφλοβδομάδα στη Χαλκίδα, διηγήματα (1973)

Φυγή προς τα εμπρός, μυθιστόρημα (1976)

Ή Τράπουλα, δοκίμιο (1975)

Τρεις άδειες καρέκλες, διηγήματα (1976)

Αντι-Καραγκιόζης ο Μέγας, θέατρο (1977)

Τα πουλιά με το λάστιχο, μυθιστόρημα,χρονογραφήματα (1978)

Τα καγκουρώ, θέατρο (1979)

Σπαζοκεφαλιές στον ουρανό, αντιδιηγήματα (1979)

Η κυρία του τραίνου, θέατρο (1980)

Ο πάτερ Συνέσιος, θέατρο (1980)                                                                                                                                                                                                                                                      

         Το θείο τραγί, εικονογράφηση για την έκδοση του 1933.  

 

Θυμάμαι, όταν πρωτοήρθα σε επαφή με το έργο του, ήμουν μαθήτρια στην Α΄ Λυκείου και από τότε έγινα φανατική αναγνώστριά του. Το "Ουλαλούμ" με είχε συγκλονίσει! Το πιο ερωτικό ποίημα που είχα διαβάσει (μετά το "Μονόγραμμα"). Πού το φανταζόμουν τότε, ότι θα "σκόνταφτα" πάνω του ξανά…

Ιδιαίτερο πάθος και αγάπη έτρεφε ο Σκαρίμπας για τον Καραγκιόζη που τον θεωρούσε το γνησιότερο είδος λαϊκού θεάτρου αφού μέσα απ’ αυτόν εκφράζονταν τα όνειρα κι οι καημοί του λαού κι ακόμα γιατί οι ρίζες του βυζαίνουν στην αρχαία μας παράδοση. Έγραφε σχετικά με το θέμα αυτό σε κάποιο βιβλίο του: «Τούτος ο ξυπόλυτος έρχεται ντρίτα από τα μυστήρια: τα ορφικά, τα ελευσίνια, τα διονύσια, όπως ο άνθρωπος έρχεται ντρίτα από τη μόδα. Ντεμοντέ είναι μόνον οι νεκροί, ενώ και η καρδιά του Έθνους δεν χτυπάει στα νάιτ-κλαμπ ούτε στα σαλονειακά κουκουβαγεία της Αθήνας».

 

Μάλιστα, ο Δήμος Χαλκιδέων, ο Δ.Ο.Α.Π.ΠΕ.Χ και ο Πολιτιστικός Σύλλογος «Φίλοι του Γιάννη Σκαρίμπα» διοργάνωσαν ον Σεπτέμβρη του 2013 παράσταση Θεάτρου Σκιών με τίτλο: «Αντικαραγκιόζης ο Μέγας. Η παράσταση βασίστηκε σε κείμενα και  καραγκιοζοφιγούρες, που είχε δημιουργήσει ο Γιάννης Σκαρίμπας.

Δυστυχώς, τα αρχεία της ΕΡΤ με τα αφιερώματα στον Σκαρίμπα δεν είναι πλέον διαθέσιμα…

Στο αρχείο μου για τον Σκαρίμπα έχω και αυτό:

Και βέβαια το αφιέρωμα της Καθημερινής εφημερίδας: 

http://wwk.kathimerini.gr/kath/7days/1997/04/06041997.pdf

Κάτι παράδοξο:

Συνήθως στις πλατείες, που έχουν ονόματα επιφανών Ελλήνων και ξένων, υπάρχει και άγαλμα ή προτομή αυτού, που έδωσε το όνομά του στην πλατεία. Όμως στην πλατεία της Χαλκίδας, που ονομάζεται πλατεία Ποθητού Καμάρα, η προτομή που υπάρχει είναι του Γιάννη Σκαρίμπα! 

 

Σίγουρα αν ζούσε ο μπάρμπα- Γιάννης θα σχολίαζε με σκωπτικό τρόπο το ...χουνέρι που του σκάρωσαν οι Χαλκιδέοι, να βάλουν την προτομή του σε αλλουνού την πλατεία!

«Πήρε ο Πλάστης πηλό και μας έφτιαξε. Με μια γοργή του ματιά – σαν μια φωτογραφία μικρότερη τ’ άπειρου αποτύπωσε τον Κόσμο στον νου μας, βύθισε την καρδιά μας στο στήθος μας, σαν μια μαγική χάντρα, που σελαγίζει και λάμπει στην νύχτα».

Από κείμενο του Γιάννη Σκαρίμπα με τίτλο «Πρελούντιο», γραμμένο το 1930

Ενδεικτικά, δυο ποιήματά του που ξεχωρίζω, για πολλούς και διάφορους λόγους..

"Φαντασία "

Nάναι σα να μας σπρώχνει ένας αέρας μαζί
προς έναν δρόμο φειδωτό που σβει στα χάη,
και σένα του καπέλλου σου βαμμένη φανταιζί
κάποια κορδέλλα του, τρελλά να χαιρετάει.

Kαι νάν’ σαν κάτι να μου λες, κάτι ωραίο κοντά
γι’ άστρα τη ζώνη που πηδάν των νύχτιων φόντων,
κι’ αυτός ο άνεμος τρελλά, –τρελλά να μας σκουντά
όλο προς τη γραμμή των οριζόντων.

Kι’ όλο να λες, να λες, στα θάμβη της νυκτός
για ένα –με γυάλινα πανιά– πλοίο που πάει
όλο βαθειά, όλο βαθειά, όσο που πέφτει εκτός :
όξ’ απ’ τον κύκλο των νερών –στα χάη.

Kι’ όλο να πνέει, να μας ωθεί αυτός ο αέρας μαζί
πέρ’ από τόπους και καιρούς έως ότου –φως μου–
–καθώς τρελλά θα χαιρετάει κείν’ η κορδέλλα η φανταιζί,–
βγούμε απ’ την τρικυμία αυτού του κόσμου…

(από το Ουλαλούμ,1936)

 

διαβάζει: Φυσσούν Πέτρος (ανέκδοτη ηχογράφηση, 1962)

http://www.snhell.gr/lections/readings/b32.mp3

Πολλά από τα ποιήματα του Σκαρίμπα μελοποιήθηκαν από αξιόλογους συνθέτες (Γ. Σπανός, Σαρ. Κασάρας, Χρ. Λεοντής, Ν. Άσιμος κ.ά.) και κυκλοφόρησαν σε δίσκους.

Και το  μοναδικό "Ουλαλούμ" σε δύο εκτελέσεις με τους ερμηνευτές από τους οποίους  προτιμώ να το ακούω:

"ΟΥΛΑΛΟΥΜ" . . .

Ήταν σα να σε πρόσμενα Κερά
απόψε που δεν έπνεε έξω ανάσα,
κι έλεγα: Θάρθει απόψε απ' τα νερά
κι από τα δάσα.

Θάρθει, αφού φλετράει μου η ψυχή,
αφού σπαρά το μάτι μου σαν ψάρι
και θα μυρίζει ήλιο και βροχή
και νειό φεγγάρι . . .

Και να, το κάθισμά σου σιγυρνώ,
στολνώ την κάμαρά μας αγριομέντα,
και να, μαζί σου κιόλας αρχινώ
χρυσή κουβέντα:

. . . Πως – να, θα μείνει ο κόσμος με το "μπά"
που μ' έλεγε τρελόν πως είχες γίνει
καπνός και - τάχας - σύγνεφα θαμπά
προς τη Σελήνη . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Νύχτωσε και δεν φάνηκες εσύ·
κίνησα να σε βρω στο δρόμο - ωιμένα -
μα σκούνταφτες (όπου εσκούνταφτα) χρυσή
κι εσύ με μένα.

Τόσο πολύ σ' αγάπησα Κερά,
που άκουγα διπλά τα βήματα μου!
Πάταγα γω - στραβός - μεσ' τα νερά;
κι εσύ κοντά μου . . .