Αρχίλοχος, π. 680 π.Χ. - 630 π.Χ.

Διαβάζουμε στη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

O Αρχίλοχος (π. 680 π.Χ. - 630 π.Χ.) ήταν αρχαίος λυρικός ποιητής. Συνέθεσε ελεγείες, ύμνους και ποιήματα σε ιαμβικό και τροχαϊκό μέτρο. Θεωρείται ο δημιουργός του λόγιου ιάμβου και της χρήσης του με σκοπό τη σάτιρα. Ιδιαίτερα γνωστός έμεινε ο στίχος του "Πολλ' οίδ' ἀλώπηξ, ἐχῖνος δέ έν, μέγα". μετάφραση: Η αλεπού ξέρει πολλά και ο σκαντζόχοιρος ένα, μεγάλο.

Γεννήθηκε στη Πάρο και γνώρισε τη μεγαλύτερη του ακμή περίπου το 650 π.Χ. Ο πατέρας του, Τελεσικλής, καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια και υπήρξε αρχηγός της αποικιστικής εκστρατείας στη Θάσο. Από αυτόν κληρονόμησε το ριψοκίνδυνο χαρακτήρα και το θαρραλέο αποικιστικό πνεύμα. Μητέρα του ήταν η δούλα Ενιπώ, η οποία τον προίκισε με τη γνώση της λαϊκής γλώσσας και την ευαισθησία της ταπεινής της καταγωγής.

Έζησε πολυτάραχη ζωή και αναγκάστηκε να γίνει μισθοφόρος. Πολέμησε στην Ιωνία, στη Θράκη, στη Μακεδονική Τορώνη και στην Εύβοια. Σκοτώθηκε πολεμώντας τους Νάξιους, χωρίς να γνωρίζουμε ακριβώς αν ο Νάξιος Κόρακας τον σκότωσε στη Νάξο ή στην αποικία της, που βρισκότανε στη Θράκη.Ο αριστοκράτης Κριτίας κατηγορεί τον Αρχίλοχο πως ο ίδιος ο ποιητής είναι υπεύθυνος για όσα του προσάπτουν και την κακή φήμη που απέκτησε. Σημαντική βιογραφική μαρτυρία για τον ποιητή αποτελεί και η επιγραφή από την Πάρο, που δημοσίευσε πρώτος ο Ν. Κοντολέων.

Η Παλατινή Ανθολογία περιλαμβάνει δύο επιγράμματα του Αρχίλοχου (VI 133 και VIΙ 441).

Για τον χρόνο της ζωής του ποιητή διατυπώθηκαν κατά καιρούς διάφορες απόψεις. Είναι σήμερα βέβαιο πως ο ποιητής έζησε και έγραψε στα μέσα του 7ουπ.Χ. αιώνα. Εκεί μας οδηγούν και οι εσωτερικές ενδείξεις από τους ίδιους τους στίχους του. Έτσι στο απόσπασμα 122 W. (= 74D.,), όπου γίνετε λόγος για έκλειψη Ηλίου, αποτελεί ένα βασικό τεκμήριο, διότι η χρονολόγηση της έκλειψης αποτελεί ένδειξη και ξέρουμε σήμερα ότι οι στίχοι αναφέρονται στην έκλειψη της 6ης Απριλίου του έτους 648π.Χ. Πρόκειται για την παλαιότερη ακριβή χρονολογία που έχουμε στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία.

« πόλλ΄ οἶδε (γνωρίζει) ἀλώπηξ, ἀλλ΄ ἐχῖνος (σκαντζόχοιρος) ένα μέγα »

Απόσπασμα που βρίσκεται σήμερα στην συλλογή παπύρων στην Κολωνία της Γερμανίας. (P. Köln II 58)

196a West

. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

πάμπαν ἀποσχόμενος·

ἶσον δὲ τολμ[ήσω ^ –

εἰ δ᾽ ὦν ἐπείγεαι καί σε θυμὸς ἰθύει,

ἔστιν ἐν ἡμετέρου

ἣ νῦν μέγ᾽ ἱμείρε[ι σέθεν

καλὴ τέρεινα παρθένος· δοκέω δέ μι[ν

εἶδος ἄμωμον ἔχειν·

τὴν δὴ σὺ ποιή[σαι φίλην.»

τοσαῦτ᾽ ἐφώνει· τὴν δ᾽ ἐγὼ ἀνταμει[βόμην·

«Ἀμφιμεδοῦς θύγατερ,

ἐσθλῆς τε καὶ [περίφρονος

γυναικός, ἣν νῦν γῆ κατ᾽ εὐρώεσσ᾽ ἔ[χει,

τ]έρψιές εἰσι θεῆς

πολλαὶ νέοισιν ἀνδ[ράσιν

παρὲξ τὸ θεῖον χρῆμα· τῶν τις ἀρκέσε[ι.

τ]αῦτα δ᾽ ἐφ᾽ ἡσυχίης

εὖτ᾽ ἂν μελανθη[ – ^ –

ἐ]γώ τε καὶ σὺ σὺν θεῶι βουλεύσομεν.

π]είσομαι ὥς με κέλεαι·

πολλὸν μ᾽ ε[ – x – ^ –

θρ]ιγκοῦ δ᾽ ἔνερθε καὶ πυλέων ὑποφ[λύσαι

μ]ή τι μέγαιρε φίλη·

σχήσω γὰρ ἐς ποη[φόρους

κ]ήπους· τὸ δὴ νῦν γνῶθι. Νεοβούλη[ν

ἄ]λλος ἀνὴρ ἐχέτω·

αἰαῖ, πέπειρα, δὶς τόση,

ἄν]θος δ᾽ ἀπερρύηκε παρθενήϊον

κ]αὶ χάρις ἣ πρὶν ἐπῆν·

κόρον γὰρ οὐ κ[ατέσχε πω,

ἥβ]ης δὲ μέτρ᾽ ἔφηνε μαινόλις γυνή.

ἐς] κόρακας ἄπεχε·

μὴ τοῦτ᾽ ἐφοῖτ᾽ ἀν[ – ^ –

ὅ]πως ἐγὼ γυναῖκα τ[ο]ιαύτην ἔχων

γεί]τοσι χάρμ᾽ ἔσομαι·

πολλὸν σὲ βούλο[μαι ^ –

σὺ] μὲν γὰρ οὔτ᾽ ἄπιστος οὔτε διπλόη,

ἡ δ]ὲ μάλ᾽ ὀξυτέρη,

πολλοὺς δὲ ποιεῖτα[ι φίλους·

δέ]δοιχ᾽ ὅπως μὴ τυφλὰ κἀλιτήμερα

σπ]ουδῆι ἐπειγόμενος

τὼς ὥσπερ ἡ κ[ύων τέκω.»

τοσ]αῦτ᾽ ἐφώνεον· παρθένον δ᾽ ἐν ἄνθε[σιν

τηλ]εθάεσσι λαβὼν

ἔκλινα· μαλθακῆι δ[έ μιν

χλαί]νηι καλύψας, αὐχέν᾽ ἀγκάληις ἔχω[ν,

δεί]ματι παυ[σ]αμένην

τὼς ὥστε νεβρ[ὸν – ^ –

μαζ]ῶν τε χερσὶν ἠπίως ἐφηψάμην

ἧι πα]ρέφηνε νέον

ἥβης ἐπήλυσιν χρόα

ἅπαν τ]ε σῶμα καλὸν ἀμφαφώμενος

θερμ]ὸν ἀφῆκα μένος

ξανθῆς ἐπιψαύ[ων τριχός.

Ο Αρχίλοχος είναι ο πρώτος Ευρωπαίος ποιητής που έστρεψε την ποίηση στον εσωτερικό άνθρωπο, στο «εδώ» και στο «τώρα», αποσπώντας την από τις ατέρμονες περιπλανήσεις του έπους στη μυθική παράδοση και στις ευκλεείς πράξεις των ηρώων. Είναι ο πρώτος ποιητής που κατόρθωσε να αποδεσμευθεί από την τεράστια ποιητική κληρονομία του επικού κόσμου, ενώ βρισκόταν άμεσα κάτω από την επίδραση του –χρονικά και ποιητικά. Με τον Αρχίλοχο έχουμε την πρώτη αποφασιστική τομή στην αρχαία ποίηση. Ο ποιητής ερμηνεύει την ανθρώπινη μοίρα, που είναι και προσωπική του μοίρα, και βλέπει τις λεπτομέρειες που συνιστούν την πολύμοχθη ζωή του ανθρώπου. Η ζωή και η ποίηση του Αρχίλοχου είναι αναπόσπαστα συνυφασμένες. Οι στίχοι απηχούν και εκφράζουν βιώματα της προσωπικής ζωής του και των περιπετειών του. Στην ποίηση του ομιλεί με ειλικρίνεια, χωρίς επιφυλάξεις και χωρίς να υπολογίζει την καλή γνώμη του κόσμου και την υστεροφημία. Χλευάζει και σκώπτει, επικρίνει και αποδοκιμάζει και κινείται πέρα και έξω από σκοπιμότητες και συμβατικότητες. Είναι όμως έξοχα τρυφερός και ερωτικός όταν θέλει, και δείχνει πως η πολεμική και η επιθετικότητά του δεν αποκλείουν την ανθρώπινη και συναισθηματική πρόσβαση σε στιγμές κάλλους. Ο Αρχίλοχος, όταν ομιλεί για τον έρωτα, ομιλεί πάντοτε για τον άτυχο έρωτα, που δεν τον παρουσιάζει περιγραφικά, αλλά ως έντονο και οδυνηρό βίωμα. Αυτή είναι τώρα η νέα γλώσσα της ποίησης και η νέα θέαση του βιώματος.

Πορτραίτο του Αρχιλόχου, από τον Γιάννη Διαμαντάκη

Η όλη στάση του απέναντι στα γεγονότα, στους συνανθρώπους και στις πράξεις τους εξηγείται από την βασική αντίληψη του για την ζωή και για τον άνθρωπο. Ο Αρχίλοχος ζει την τραγικότητα του αφυπνιζόμενου ανθρώπου, που σε μια νέα εποχή ανακατατάξεων και απαιτήσεων αντικρίζει κατενώπιον τον κόσμο, με όλη την ωμότητα και τη σκληρότητα της πραγματικότητας, και με την ειλικρίνεια που καθορίζει τη σχέση του ανθρώπου προς τον εαυτό του και τον συνάνθρωπό του.

Ο Αρχίλοχος γνωρίζει καλά ότι τα ανθρώπινα πράγματα είναι αβέβαια και ασταθή και ότι στον κόσμο των ανθρώπων όλα μεταβάλλονται. Ο άνθρωπος καταδυναστεύεται από πανίσχυρες δυνάμεις, που είναι πάνω και έξω από αυτόν. Η μόνη δυνατότητα που έχει ο άνθρωπος είναι όχι να αποφύγει τα κακά αλλά να τα αντέξει. Αυτή η αντίληψη του ποιητή για την ανημποριά του ανθρώπου είναι διάχυτη σε πολλούς στίχους του και διατυπώνεται πολύ έντονα σε ένα άλλο απόσπασμα: όλα εναπόκεινται στη βούληση των θεών, δυστυχείς άνθρωποι ξαναβρίσκουν την ευτυχία και ευτυχισμένοι πέφτουν στη δυστυχία. Στο ίδιο πνεύμα συνθέτει ο Αρχίλοχος τον περίφημο μονόλογο του στον «θυμόν» του, όπου η επιμονή και βασική αντίληψη, ότι τα ανθρώπινα πράγματα είναι αβέβαια και μεταβλητά και ότι ο άνθρωπος ζει συνεχώς και έντονα την τραγωδία της ανθρώπινης αστάθειας, επανέρχεται οξύτερη και πικρότερη. Από το ακρωτηριασμένο έργο του Αρχίλοχου μπορούμε να σχηματίσουμε μια εικόνα για τον ποιητή. Είναι κρίμα που δεν μας σώθηκαν περισσότεροι στίχοι. Αυτοί που έχουμε, και που μας επιτρέπουν μια άνετη πρόσβαση στο έργο του, μόλις που ξεπερνούν τους 200. Από τα άλλα αποσπάσματα έχουμε μόνο σπαράγματα στίχων, λέξεις ή μικρές φράσεις. Τα τελευταία χρόνια, τα παπυρικά ευρήματα μας χάρισαν αρκετά αποσπάσματα, τα περισσότερα όμως σε απελπιστική κατάσταση.

Από τους σωζόμενους στίχους διαπιστώνουμε την τεχνική του Αρχίλοχου και την περίτεχνη μετρική μορφή των ποιημάτων του, όπου συχνά ο ποιητής καινοτομεί. Για το πρόβλημα του ελεγειακού δίστιχου ή του ιαμβικού και τροχαϊκού στίχου στην ποίηση του έχουν διατυπωθεί πολλές διαφορετικές απόψεις. Πάντως, είναι γεγονός ότι ο Αρχίλοχος δημιούργησε νέες μετρικές μορφές, που, μαζί με τη θεματολογική του ποικιλία, έγιναν καθοριστικές και για τη μεταγενέστερη ποίηση ως και την εποχή των Ρωμαίων.

Αυτός είναι ο αγαπημένος μου ποιητής από την αρχαιότητα

Τα ποιήματα του Αρχιλόχου μπορούμε να τα διαβάσουμε στη Bibliotheca Augustana

Μια εξαιρετική έκδοση με παράλληλη μετάφραση του Γιώργου Μπλάνα είναι το έργο Ποιήματα και Θράψαλα  (Γαβριηλίδης 2001), το μπορούμε να διαβάσουμε ελεύθερα στην ιστοσελίδα Μικρός Απόπλους

Πληροφορίες για τον ποιητή από την Encyclopedia Britannica και την Wikipedia

Ευκαιρίας δοθείσης, παρακολουθήστε τα ντοκυμαντέρ  ΑΡΧΙΛΟΧΟΣ Ο ΠΑΡΙΟΣ (2005-6) και ΑΡΧΙΛΟΧΟΥ ΠΑΡΟΣ ΙΜΕΡΤΗ (2005-6), του σκηνοθέτη Γιάννη Τριτσιμπίδα