Νικόλαος (Νίκος) Λύτρας, ένας επαναστάτης ζωγράφος που "έχτιζε" με χρώμα και φως!

Σχήμα πρωθύστερο θα μπορούσε να χαρακτηρίσει κάποιος την ανάρτηση αυτή, αφού λογικά πρώτα θα έπρεπε να αναφερθούμε στον πατέρα και εξαιρετικό ζωγράφο Νικηφόρο Λύτρα και μετά στο γιο και υπέροχο ζωγράφο Νικόλαο Λύτρα.

Όμως, θες το καλοκαίρι και η επιτακτική ανάγκη για Θάλασσα, θες η επίσκεψη στο εξοχικό στο οποίο δεσπόζουν οι πίνακες του υιού Λύτρα(με εξαίρεση έναν του Δέρπαπα), θες τα Θαλασσινά τοπία που σαν σανίδα σωτηρίας κουβαλάω εδραιωμένα μέσα μου, αυτή η ανάρτηση προέκυψε μάλλον αυθόρμητα (ξέρω, ξέρω… η λέξη αυθόρμητα σηκώνει ανάλυση).

Ωστόσο, το 2008 επισκέφτηκα την Εθνική μας Πινακοθήκη για να χορτάσω τη μεγάλη αναδρομική έκθεση με τίτλο "Νίκος Λύτρας - Χτίζοντας με το χρώμα και  το φως".

                                                                  Αυτοπροσωπογραφία

Ένιωσα συγκλονισμένη και απόλαυσα  όσα είδα – ελαιογραφίες, σκίτσα, σχέδια, επιστολές κ.ά.,  ενώ προμηθεύτηκα μπόλικο υλικό, που χρησιμοποίησα με τους μαθητές μου στο Σχολείο.

Βιογραφικά:

Γεννημένος στην Αθήνα το 1883, ο Νικόλαος Λύτρας, σπούδασε  στο  Σχολείο των Τεχνών (1902 – 1906) κοντά   στον πατέρα   του Νικηφόρο   Λύτρα  και   τον Γεώργιο Ιακωβίδη.  Από   το 1907 συνέχισε τις σπουδές   του στην Ακαδημία   του Μονάχου, όπου είχε σπουδάσει και ο πατέρας  του, με δάσκαλο   τον Λούντβιχ φον Λοφτς. Στη βαυαρική πρωτεύουσα, ήρθε σε επαφή   με τον Γερμανικό Εξπρεσιονισμό και τις δημιουργίες της περίφημης ομάδας «Blaue Reiter» («Γαλάζιος Καβαλάρης»).

Σε αντίθεση   με τον πατέρα  του όμως,  με την επιστροφή   του στην Αθήνα (1912), είδε την ακαδημαϊκή διδασκαλία ως κάτι εναντίον  του οποίου θα έπρεπε να αντιδράσει και πολύ γρήγορα στράφηκε προς τις λύσεις που προσέφερε ο μοντερνισμός.

Ο Νίκος   Λύτρας άρχισε να συμμετέχει στις εκθέσεις  του Συνδέσμου Ελλήνων Καλλιτεχνών (1915, 1916, 1917, 1920, 1926), ενώ   το 1919 εξέθεσε από κοινού με τον  γλύπτη Γρηγόριο Ζευγώλη. Το  1917, μαζί   με τον Κωνσταντίνο Παρθένη, τον  Περικλή Βυζάντιο,  τον  Θεόφραστο Τριανταφυλλίδη και  τον Λυκούργο Κογεβίνα, δημιούργησε την πρώτη «Ομάδα Τέχνης», η οποία είχε μάλιστα στόχο ακριβώς την αντίσταση στην ακαδημαϊκή ζωγραφική. Οι εκθέσεις της Ομάδας το 1917, 1918 και 1928 προσπαθούσαν να εδραιώσουν τις μοντερνιστικές τάσεις   στον ελληνικό καλλιτεχνικό χώρο. Το  1923, ο   Λύτρας εξελέγη καθηγητής στη Σχολή Καλών Τεχνών.   Μετά  τον θάνατό   του,  το 1927, διοργανώθηκαν αναδρομικές εκθέσεις   του έργου   του  στο Ζάππειο (1929) και στην Μπιενάλε της Βενετίας(1936).

    

ο καλλιτέχνης στο ατελιέ του

Ένας ζωγράφος - επαναστάτης

Το γεγονός ότι ο πατέρας του ήταν ήδη σπουδαίος ζωγράφος λειτούργησε μάλλον ευεργετικά σαν πατρική κληρονομιά. Από μικρός ο Νίκος εξοικειώνεται με το σχέδιο, με το χρώμα. Και ο πατέρας δεν θα τον συντρίψει. Απεναντίας, το παράδειγμά του θα τον ωθήσει στην άλλη όχθη: στην επανάσταση. Γιατί ο Νίκος Λύτρας είναι ένας επαναστάτης.

Λέει γι΄ αυτόν τον μεγάλο Έλληνα καλλιτέχνη η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης κ. Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης:

"Ένας «εξωμότης» της ακαδημαϊκής παράδοσης του Μονάχου. Η δική του «επανάσταση», λόγω καταγωγής από το Μόναχο, ήταν η μόνη που μπορούσε να αλώσει το οχυρό της ομώνυμης ακαδημίας, τη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Ο Νίκος Λύτρας εκλέγεται καθηγητής το 1923 επικρατώντας του συνυποψηφίου του Κωνσταντίνου Παρθένη. Οι αντιδράσεις που προκαλεί η εκλογή του Λύτρα στους «προοδευτικούς κύκλους» της κριτικής υποκινούνται από την τυφλή και φανατική πόλωση των οπαδών των δυο σχολών, Μονάχου και Παρισιού, που δεν τους άφηνε να διακρίνουν τον ριζοσπαστικό μοντερνισμό του νέου καθηγητή.
Η προδιάθεση του νέου καλλιτέχνη για μια αποσκίρτηση είναι φανερή από τα πρώιμα έργα του. Δεν έχουμε παρά να δούμε το εξαίσιο πορτραίτο του Ουμβέρτου Αργυρού, που φιλοτεχνεί με αξιοζήλευτη τεχνική μαεστρία ο εικοσάχρονος Νίκος Λύτρας το 1903.

 

Ο ζωγράφος Ουμβέρτος Αργυρός

Εξπρεσιονισμός ή μοντερνισμός η τέχνη του;

Η διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης δεν συμφωνεί απολύτως με όσους τον κατατάσσουν στον εξπρεσιονισμό, λόγω της παστόζικης, βίαιης και χειρονομιακής πινελιάς του, η οποία όμως είναι και «δομική», ενώ αποδίδει με καθαρό χρώμα την ένταση και την ποιότητα του φωτός (εξ ου και ο τίτλος της έκθεσης). «Διαθέτει γενετικά χαρακτηριστικά που ανάγονται στο δίδαγμα του Σεζάν», του πατέρα δηλαδή του ευρωπαϊκού μοντερνισμού.

Κατά την κ. Λαμπράκη, επίσης, οι εξπρεσιονιστές έχουν σκοτεινό ψυχισμό και απαισιόδοξη προδιάθεση, αντιθέτως «η ζωγραφική του Νίκου Λύτρα είναι γεμάτη ζωική ευφορία, είναι ένας ύμνος στη ζωή, στα νιάτα, στην ελληνική φύση». Τα έργα του «μπορούν να συναγωνιστούν επάξια τα μεγάλα αριστουργήματα των πρώιμου ευρωπαϊκού μοντερνισμού». 

Βάρκα με πανί (Πάνορμος, Τήνος)

Η ζωγραφική του Νίκου Λύτρα αποκαλύπτει μια ιδιοσυγκρασία εκρηκτική, γεμάτη φλόγα, οίστρο, ζωϊκή ευφορία. Στοιχεία που μεταδίδονται στους πίνακες και στις εικόνες που δημιουργεί και που οδήγησαν μερικούς μελετητές να κατατάξουν την τέχνη του στον εξπρεσιονισμό. Η ζωγραφική του Νίκου Λύτρα, ωστόσο, δεν μπορεί να στεγαστεί εύκολα κάτω από τίτλους, τάσεις και σχολές. Η παστόζικη, έμφορτη με καθαρό χρώμα πινελιά του, «βίαιη», ταχύτατη και χειρονομιακή θα μπορούσε να δικαιολογήσει τον τίτλο του εξπρεσιονιστή.

Όμως, η πινελιά του Νίκου Λύτρα, όσο κι αν είναι πυρετική και βίαιη, είναι πάντα «δομική», χτίζει τη φόρμα, μεταφράζει τον όγκο και αποδίδει πάντα με καθαρό χρώμα την ένταση και την ποιότητα του φωτός. Διαθέτει μ’ άλλα λόγια γενετικά χαρακτηριστικά που ανάγονται στο δίδαγμα του Cézanne. Μόνο που ο προβηγκιανός πατέρας της μοντέρνας τέχνης δούλευε αργά και υπολογισμένα, με χρώμα δυνατό αλλά «άσαρκο», που δεν έχει σχέση με τη «σαρκώδη» πάστα του Νίκου Λύτρα.

Ηλιοθεραπεία

Με τον εξπρεσιονισμό τον χωρίζει άλλωστε και ένα άλλο χαρακτηριστικό: οι εξπρεσιονιστές έχουν κατά κανόνα σκοτεινό ψυχισμό και απαισιόδοξη προδιάθεση που τους οδήγησαν συχνά στην αυτοχειρία. Αντίθετα, η ζωγραφική του Νίκου Λύτρα είναι γεμάτη ζωϊκή ευφορία, είναι ένας ύμνος στη ζωή, στα νιάτα, στην ελληνική φύση που ξαναγεννιέται κάθε μέρα κάτω από το πιο λαμπερό και διάφανο φως. Ένα φως αμείλικτο στην οξύτητά του, που «γράφει» με έμφαση τα περιγράμματα των μορφών και προβάλλει σκιές βαριές «σαν σίδερο», όπως τις έβλεπε ποιητικά ο Γιάννης Ρίτσος. Αυτή η προβολή μιας σκούρας σκιάς μέσα στα ολόφωτα, ηλιοκαμένα ύπαιθρα του Νίκου Λύτρα, που αποδίδονται με θερμές ώχρες, εντείνει τον φωτοτροπισμό των έργων του. Πράγματι, λίγοι έλληνες ζωγράφοι κατανόησαν τόσο βαθιά την ιδιοτυπία του ελληνικού φωτός και κατόρθωσαν να βρουν το πλαστικό ιδεόγραμμα για να το ερμηνεύσουν ζωγραφικά. Σε αυτό το πρώιμο ιδεολογικό αίτημα για τη δημιουργία ενός ελληνότροπου μοντερνισμού, που έχει καθαρά υπαιθριστικό χαρακτήρα, ο Νίκος Λύτρας έδωσε την πιο δημιουργική, την πιο πειστική απάντηση.

 Το γαϊδουράκι

 

Ο Νίκος Λύτρας έχει μελετήσει και γνωρίζει τις ιδιότητες των χρωμάτων: τις σχέσεις των θερμών-ψυχρών και των συμπληρωματικών, που μεταφράζουν τις αντίστοιχες εναλλαγές φωτός και σκιάς, ενώ διαθέτουν και χωροπλαστικές αξίες που μπορούν να ερμηνεύσουν ογκομετρικά τα αντικείμενα χωρίς τη βοήθεια του ακαδημαϊκού σκιοφωτισμού. Τις ιδιότητες αυτές τις γνωρίζει τόσο καλά που η χρωματική πινελιά του δεν σφάλλει ποτέ στην πλαστική απόδοση του όγκου όταν ζωγραφίζει ένα πορτραίτο, είδος το οποίο ανανέωσε ριζικά εκμοντερνίζοντάς το.  

Φάρος 

 

Αντίθετα από τους περισσότερους ζωγράφους του μοντερνισμού, έλληνες και ξένους, ο Νίκος Λύτρας δεν κατανέμει ισόνομα το διάλογο ψυχρών-θερμών και συμπληρωματικών σε όλη την επιφάνεια του καμβά, αλλά τη χωρίζει σε μεγάλα πεδία με δεσπόζουσα τονικότητα ψυχρών και θερμών χρωμάτων. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό ότι συνήθως τα θερμά πεδία με τις ώχρες, τα κίτρινα καδμίου, τα πορτοκαλιά τοποθετούνται προς τα πάνω, ενώ τα ψυχρά, γαλάζια, γκρίζα, ιώδη απλώνονται συνήθως στο κάτω μέρος του πίνακα. Είναι και αυτό ένα τέχνασμα που επιβεβαιώνει τις γνώσεις του ζωγράφου πάνω στη χωροπλαστική δύναμη των χρωμάτων. Τα θερμά ακτινοβολούν και τείνουν να φέρουν το άνω μέρος του πίνακα προς τον θεατή, ενώ τα ψυχρά υποχωρούν προς το βάθος. Έτσι επιτυγχάνεται η ανατροπή της ψευδαίσθησης του βάθους. Το σύστημα αυτό λειτουργεί με ιδανικό τρόπο στο Παιδί με το ψάθινο καπέλο (1925, Εθνική Πινακοθήκη), ένα από τα μεγαλύτερα αριστουργήματα του ελληνικού μοντερνισμού.

 

Το ψάθινο καπέλο

 

Αξιοσημείωτος είναι και ο τρόπος που μεταχειρίζεται ο Νίκος Λύτρας το απόλυτο λευκό πάντα σε σύζευξη με πολύ σκούρα χρώματα και μαύρα, σε μικρές πάντα ποσότητες, για να αποδώσει το «είδωλον» του ήλιου, όπως το όρισε ο Αλμπέρτι στην πραγματεία του Περί ζωγραφικής. Κλειστοί ορίζοντες, ανοδικοί ρυθμοί, γεωμετρικά σχήματα, διαλεκτική της ευθείας και της καμπύλης χαρακτηρίζουν τις πάντα ισορροπημένες συνθέσεις του ζωγράφου που εμψυχώνονται από τη δυναμική παρέμβαση της διαγωνίου.

·  Προσωπογραφία του μικρού Κ[ωνταστίνου] Μοντεσάντου

 Το γάλα

Ο Νίκος Λύτρας παρέμεινε ένας αυθεντικός ζωγράφος του βλέμματος, ο γνησιότερος ίσως εκπρόσωπος του πρώιμου ελληνικού υπαιθρισμού.   Ο Νίκος Λύτρας, αυτός ο ήσυχος, στοχαστικός και λιγομίλητος άνθρωπος, όπως τον περιγράφουν οι σύγχρονοί του, υπήρξε ένας αυθεντικός επαναστάτης που ανανέωσε τη ζωγραφική του τόπου μας και άφησε πίσω του μια πλούσια συγκομιδή από έργα γεμάτα ζωτικότητα και αλήθεια που μπορούν να συναγωνιστούν επάξια τα μεγάλα αριστουργήματα του πρώιμου ευρωπαϊκού μοντερνισμού. 

                                                                       Θαλασσογραφία

Ο Νίκος Λύτρας συμμετείχε ενεργά στην ανήσυχη καλλιτεχνική σκηνή της εποχής του και έπαιξε πρωταγωνιστικό και καταλυτικό ρόλο στην οργάνωση, ενδυνάμωση και καθιέρωση των μοντερνιστικών κινημάτων στην Ελλάδα. Η  «Ομάδα Τέχνης»(1917) που δημιούργησε συσπειρώνοντας τους εκπροσώπους της ελληνικής «πρωτοπορίας», είχε την υποστήριξη του κόμματος των Φιλελευθέρων, του ίδιου του Ελευθέριου Βενιζέλου και τη θερμή θεωρητική στήριξη του Ζαχαρία Παπαντωνίου.

 

Στον κήπο 

Στα λίγα χρόνια που δίδαξε στη Σχολή Καλών Τεχνών ο πρόωρα χαμένος, ξεχωριστός δάσκαλος πρόλαβε να αλλάξει τη δομή, και το ρόλο των εργαστηρίων, που αποτελούσαν πλέον αυτοτελείς εκπαιδευτικές μονάδες με υπεύθυνο έναν καλλιτέχνη-καθηγητή. Κυρίως όμως πρόλαβε να εισαγάγει στη Σχολή τα νέα ρεύματα καθώς και μια νέα οπτική της τέχνης και της διδασκαλίας της.

 

Στη βάρκα