Κώστας Βάρναλης "Τέχνη και ηθική"
Αισθητικά - Κριτικά, Αθήνα, εκδ. Κέδρος, 1958
Στην εφημερίδα Ακρόπολη της 17 του Μάρτη 1896 (παραμονές των πρώτων
Ολυμπιακών αγώνων) διαβάζουμε την ακόλουθην είδηση:
"Αύριον θα στηθώσιν
εις το Στάδιον και οι ανακαλυφθέντες δύο Ερμαί, εκατέρωθεν της σφενδόνης, εκεί
όπου άρχονται τα τόξα αυτής. Τα κάτω μέρη των Ερμών, τα οποία δεν συνάδουσι
προς τα σημερινά ήθη, θα καλυφθώσι δι' υφασμάτων κυανόλευκων".
Τι ήτανε αυτοί οι "Ερμαί" ή Ερμήδες του Σταδίου; Δυο τετράγωνες στήλες
μαρμάρινες με δυο κεφάλια στην κορφή τους, του Ερμή και του Διόνυσου, κολλημένα
σβέρκο με σβέρκο. Στην μπροστινή και στην πισινή πλευρά αυτών των στηλών ο
αρχαίος μαρμαράς είχε σκαλίσει πολύ "έκτυπα" τα διακριτικά σημεία του φύλου των
δύο θεών. Σ' αυτούς τους Ερμήδες (κι ήτανε πολλών λογιών: μονοκέφαλοι,
διπλοκέφαλοι, τρικέφαλοι καθώς και διαφόρων θεών, ακόμα και θηλυκών,
όπως της Αφροδίτης, της Υγείας κτλ) συνήθιζαν οι αρχαίοι να προσφέρουνε
σύκα κι άλλα φρούτα και να τους περνάνε στο λαιμό κορδέλες και γιρλάντες από
λουλούδια, όχι για να σκεπάζουνε τη γυμνότητά τους από σεμνοτυφία, μα για να τους
στολίζουνε και τους τιμάνε για λόγους λατρευτικούς. Η γυμνότητά τους ήτανε στοιχείο
θρησκευτικό κι οι αρχαίοι μαρμαρογλύφοι τήνε σημειώνανε, όπως λέγει καθαρά ο
Ηρόδοτος "κατά λόγον ιερόν".
Είναι γνωστό πως το γυμνό, φυσικό και καλλιτεχνικό, δεν τρόμαζε τους
προγόνους μας. "Συνήδε προς τα αρχαία ήθη". Μα στην περίπτωση των Ερμήδων
υπήρχε κι ένας λόγος παραπάνω: η Θρησκεία.
Όταν όμως οι απόγονοι βρήκανε μέσα στο Παναθηναϊκό στάδιο τους δυο
Ερμήδες κι αποφασίσανε να τους αφήσουνε στη θέση τους, θεωρήσανε
φρόνιμο να τους καλύψουνε με υφάσματα.
'Aλλοι καιροί, άλλα ήθη. Σύγκρουση δυοδιαφορετικών πολιτισμών. Το σκέπασμά της
από τους νεότερους οι αρχαίοι θα το βρίσκανε ιεροσυλία. Σ' αυτές τις δυο αντίθετες
"κρίσεις αξίας" λογαριάστηκε η Ηθική κι η Θρησκεία, δεν λογαριάστηκε η Τέχνη.
Κι όμως αυτό θα έπρεπε να 'ναι το κύριο ζήτημα. Είναι καλλιτεχνικά ωραίοι οι Ερμήδες
αυτοί ή όχι; Και παίζει κανένα ρόλο η θρησκευτική και η ηθική κρίση στην καλαισθητική
επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία των έργων; Η θρησκευτική Τέχνη των αρχαίων δεν
φοβότανε το γυμνό και το άσεμνο.Το ίδιο κι ο Μεσαίωνας είχε κάποιαν αναλογία
με την αρχαία κλασική εποχή. Δε φοβότανε όχι μονάχα το γυμνό, μα και το άσεμνο.
Πολλές γκαρκούγιες, culps de lampe, ανάγλυφα κι αγάλματα αδιαφορούνε για την
ηθικότητα και ενδιαφέρονται μονάχα για το ωραίο, έτσι όπως το ήθελε το "αισθητικό
πρόσταγμα" του καιρού.
'Aρχοντες, λαός και καλλιτέχνες ήτανε πιο φυσικοί και πιο απλοί σ' αυτά τα ζητήματα,
λιγότερο σχολαστικοί, αντίθετα με τη γνώμη, πως ο Μεσαίωνας είναι η εποχή του
σχολαστικισμού. Στην Αναγέννηση όμως, τον καιρό ίσα ίσα, που τα ήθη των αστών καθώς
και των πολιτικών και θρησκευτικών αρχόντων, δεν ήτανε καθόλου ασκητικά, αρχίσανε
να σκεπάζουνε τη γύμνια των αγαλμάτων με φύλλα συκής ή να τους φορούνε
πανταλονάκια. Η Ντροπή δεν είναι πάντοτε σύμπτωμα αυστηρών ηθών.
Μα και πάλι η Τέχνη άνοιγε ρήγματα μεγαλειώδη σ' αυτήν την θεληματική σεμνοτυφία.
Ο πάπας Ιούλιος Β ́ ανάγκασε με το ζόρι το Μιχαηλάγγελο να διακοσμήσει την
Καπέλα Σιξτίνα. Τι φρίκη ένιωσε ο Καρδινάλιος εκείνος που είδε για πρώτη φορά τη
φουρτούνα των γυμνών της "Δεύτερης Παρουσίας"! Και βρήκε αυτήν τη
μεγαλοφυέστατη ζωγραφική σύνθεση όλων των αιώνων κατάλληλη μονάχα για
σάλα λουτρού. Γιατί την "έκρινε" όχι σαν τεχνοκρίτης, μα σαν εκκλησιαστικός αξιωματούχος.
Κάτι τέτοια παραδείγματα δείχνουν αρκετά καθαρά, πόσο η αισθητική συνείδηση είναι
διαφορετική από την ηθική και την θρησκευτική. Και όταν ακόμα η Τέχνη εξυπηρετεί τους
σκοπούς της Θρησκείας και της Ηθικής (δύο ισότιμών της "αξιών") δεν ζητάει να
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου